“Er bestaat een globaal systeem waarmee vermogenden hun geld naar eender waar doorsluizen”
Dat zegt journalist Oliver Bullough in zijn boek Moneyland. Hij gidst ons door het wereldwijd vertakte ‘land’ waar superrijken en criminelen hun miljoenen verbergen.
“Offshore-geld maakt de wereld kapot.”
Door JAN STEVENS in De Morgen, 2019.
Aan de overkant van het parlement in Londen staat een groepje anti-brexit-demonstranten te verkleumen. “Ik lag vroeger niet wakker van de EU, maar hoe meer die dekselse brexit nadert, hoe meer heimwee ik naar Europa krijg”, zegt de Britse onderzoeksjournalist Oliver Bullough. “Behalve mijn schoonouders ken ik niemand die voor de brexit heeft gestemd. Nu wordt die nachtmerrie werkelijkheid.” We zijn op weg naar een koffiehuis een straat verder, om te praten over Bulloughs boek Moneyland. Daarin beschrijft hij de stichting en onstuitbare opkomst van een grensoverschrijdend ‘land’ waar rijken, superrijken en criminelen hun dubieuze geld uit handen van de fiscus houden en immuniteit voor zichzelf en hun dierbaren kopen.
Oliver Bullough: “De brexit is voor de inwoners van Moneyland uitstekend nieuws. Want het Verenigd Koninkrijk zal dan de status terugkrijgen van vóór de aansluiting bij de EU in 1973: die van piratenstaat. Het is niet voor niets dat een paar bankiers uit de Londense City aan de basis liggen van Moneyland. De toekomst lacht al degenen toe die zich specialiseren in het creëren van veilige havens voor vuil geld. Want een steeds groter deel van de rijkdom van de wereld wordt gestolen en verborgen.”
Gestolen en verborgen door wie?
Oliver Bullough: “Je zou denken dat vooral ordinaire criminelen zich daarmee bezighouden, maar de inwoners van Moneyland zijn zeer divers. Met ‘Moneyland’ bedoel ik heel de structuur die faciliteiten biedt om geld te versluizen en te verstoppen. Vandaag strekt Moneyland zich wereldwijd uit over al die plekken waar geld is. En ook al vind je het niet terug in een atlas of op Google Maps, toch krijgt Moneyland steeds meer de karakteristieken van een écht land. Het bezit ongeveer 10 procent van al het geld dat wereldwijd in omloop is en anonimiteit is het voornaamste wat het zijn burgers te bieden heeft.
“Moneylanders zijn immuun voor de wet. Ze maken dankbaar gebruik van de exclusieve voorzieningen van hun nieuwe ‘vaderland’ om hun geld te laten stromen tot niemand er nog een spoor van terugvindt. Anno 2019 is er dus een globaal systeem dat het mogelijk maakt dat vermogende mensen hun geld kunnen sturen naar landen met de voor hen meest interessante belastingwetten.”
Dat klinkt als een samenzweringstheorie.
“Dat is het niet: Moneyland is organisch gegroeid, zonder dat er in het verborgene een verdorven meesterbrein aan sleutelt. Het zou makkelijker te bestrijden zijn als er wel een criminele organisatie achter zou schuilgaan. Moneyland is gewoon een gevolg van het feit dat geld internationaal is, terwijl onze wetten dat niet zijn. Stel dat jij een Belgische ondernemer bent die zeer goed boert, maar liever wat minder belastingen zou betalen. De Zwitserse fiscale wetgeving lijkt je een interessanter alternatief dan de Belgische. Als Moneylander huur je dan een fiscaal expert in die je helpt om al dat zuurverdiende geld naar Zwitserland te versluizen. Wordt Zwitserland te link? Dan is Bermuda misschien een goed alternatief. Of Malta. Moneylanders weten dankzij hun royaal betaalde ‘vermogensbeheerders’ ook in welke steden ze onroerend goed moeten opkopen om zo veel mogelijk belastingen te drukken. Dat kan hier in Londen zijn, Brussel, Parijs of New York. Elk vrij en open land kan interessant zijn voor een inwoner van Moneyland: België, Groot-Brittannië, Nederland, Canada of de VS.
“Voor gewone burgers zijn landsgrenzen belangrijk. Kijk naar wat er nu hier in mijn land gebeurt: als de brexit echt plaatsvindt, heb ik binnenkort misschien een visum nodig voor de overtocht naar België. Voor geld zijn landsgrenzen totaal irrelevant: dan bestaan ze zelfs niet meer.”
Wie rijk genoeg is, kan zelf kiezen in welk land hij geen belastingen wenst te betalen?
“Juist. Hij gaat dan op zoek naar dat land waar hij anoniem en in alle rust zwart geld kan witwassen, zijn reputatie kan laten opkalefateren en een paspoort kan kopen. Wie genoeg geld heeft om inwoner van Moneyland te worden, kan zich álles permitteren.”
Uw zoektocht naar Moneyland begon in Oekraïne, in 2014, vlak na de afzetting en vlucht van de Russisch gezinde president Viktor Janoekovitsj.
“In 1999 verhuisde ik naar Rusland, om er als journalist aan de slag te gaan. Ik versloeg er onder andere de oorlog in Tsjetsjenië. In 2006 keerde ik terug naar Londen, maar mijn interesse voor al die landen van de voormalige Sovjet-Unie bleef. Zo kwam ik na de Euromaidan-protesten in Oekraïne terecht. Vlak na de val van Viktor Janoekovitsj in februari 2014 bracht ik een bezoek aan het presidentiële paleis Mezhyhirya, ten noorden van Kiev. Ik wist dat Janoekovitsj corrupt was en er geen graten in zag om overheidsgeld achterover te drukken, maar wat ik in zijn paleis aantrof, tartte elke verbeelding. Het was net de grot van Ali Baba. Janoekovitsj en zijn vrienden vergaarden honderden miljoenen dollars, terwijl de levensstandaard van de modale Oekraïner er amper op vooruitging.
“Officieel verdiende president Viktor Janoekovitsj jaarlijks 100.000 dollar. Op het immense domein van zijn paleis had hij een fortuin gespendeerd aan watervallen, fonteinen, een golfterrein, twee landingsbanen voor helikopters, tennisterreinen, een jachthaven en een Griekse tempel. Ik zag een verzameling onbetaalbare iconen, antieke geweren en zwaarden, gouden kandelaars, marmeren beelden en in alle kamers hingen imposante portretten van hemzelf. De president had elf badkamers te zijner beschikking en moet een problematische stoelgang gehad hebben: in zijn ruim bemeten presidentiële toilet hingen twee televisietoestellen op zithoogte. (lacht) Door Viktor Janoekovitsj raakte ik geïnteresseerd in het fenomeen corruptie. Een van de belangrijkste drijfveren van de Oekraïense revolutie was de onvoorstelbaar grote corruptie en kleptocratie: de machthebbers bestalen hun burgers.”
Corruptie komt in heel wat voormalige Oostbloklanden voor, niet alleen in Oekraïne.
“Zeker, en wij zijn snel geneigd om te denken dat corruptie op grote schaal typisch is voor die landen. Terwijl de kern van het probleem volgens mij niet de landen uit het Oostblok, het Midden-Oosten of Afrika zijn, maar al die plekken waar het corruptiegeld naar toevloeit. Dat zijn dan steden als Londen of Amsterdam. Jaarlijks zou wereldwijd meer dan 20 biljoen dollar op een of andere manier door Moneylanders aan belasting ontdoken of van burgers gestolen worden. Corruptie ondermijnt alles: gezondheidszorg, veiligheid, onderwijs… In Afghanistan is corruptie de voornaamste reden waarom het regime de terreur van de taliban niet onder controle krijgt. Waarom vluchten nu zoveel wanhopige mensen naar het Westen? De grondoorzaak is: corruptie. Maar wie legaliseert het corruptiegeld van de rijke Afrikanen, Arabieren en Russen? ‘Wij’: de Britten, Belgen, Nederlanders, Duitsers, Zwitsers, Amerikanen. Hier in het Westen wonen de helers. Zij tonen de weg naar Moneyland.”
In 2010 werd de verkiezingscampagne van Viktor Janoekovitsj geleid door de Amerikaanse politieke consultant Paul Manafort. Hij leidde ook de campagne van Donald Trump en zit nu in de gevangenis voor fraude. Manafort speelt een hoofdrol in het lopende onderzoek naar Russische inmenging.
“Manafort verdiende zijn sporen als campagneleider bij onder anderen Ronald Reagan en vader George Bush. In 2010 presenteerde hij Janoekovitsj aan de Oekraïners als de toekomstige president van de verstotenen en behoeftigen. Hij was zogezegd een man van het volk, tegen de elite. Manafort herhaalde in 2016 exact hetzelfde kunstje voor Donald Trump. Ook daarbij werd hij dik betaald, waarna hij zijn geld verborg in Moneyland. Hij ‘investeerde’ het in onroerend goed in de VS en in luxegoederen. Manafort is interessant omdat hij laat zien dat je geen Oekraïense gangster of Russische oligarch moet zijn om inwoner te worden van Moneyland. Als het geld binnenstroomt, wordt de verleiding soms te groot. Hij gebruikte exact dezelfde middelen van de oligarch en verborg zijn fortuin via het belastingparadijs ‘Saint Vincent en de Grenadines’ (onafhankelijk land in de Caribische Zee ten noorden van Grenada, red.). Net als Viktor Janoekovitsj had hij een shell company, een lege vennootschap in Londen, en anonieme rekeningen in Cyprus.”
Een van de poortwachters van Moneyland is de Zwitserse advocaat Christian Kälin. Welke diensten levert hij?
“Kälin is de voorzitter van het in Londen gevestigde Henley & Partners en verkoopt paspoorten van over de hele wereld. Zijn organisatie prijst zichzelf aan als ‘global leader in residence and citizenship planning’. Christian Kälin vond de paspoortenverkoop niet uit, maar tilt hem wel op een ander niveau. Hij is handelaar in burgerschap van verschillende landen; zijn idee is dat een paspoort iets is dat je moet kunnen kopen zoals een pak koekjes.
“Vóór Kälin zijn business op poten zette, moest je als superrijke mens die staatsburger wilde worden van een fatsoenlijk land of een belastingparadijs, eerst lange onderhandelingen voeren. Die procedure voor een nieuwe nationaliteit sleepte soms jaren aan. Kälin maakt daar komaf mee: als je bij hem op de juiste knoppen duwt en het gepaste bedrag neertelt, bezorgt hij je in twee maanden tijd het paspoort dat je wenst.
“Stel: je bent een Russische oligarch en je geld is veilig offshore. Het enige vervelende is dat visum dat je telkens weer nodig hebt om te reizen. Tot je dat netjes door mijnheer Kälin geregelde paspoort in handen krijgt waardoor je ook een gerespecteerd burger van Oostenrijk wordt. Voor¬taan reis je vrij in de Schengenzone rond.”
Voor de echt rijken onder ons zijn de grenzen dus altijd open?
“Ja. Voor hen zijn er geen grenzen meer, tenzij ze die grenzen zélf willen. Een Russische oligarch die hier een misdaad pleegt en naar Rusland vlucht, is net heel blij met de grens. Zeker als dankzij zijn uitstekende contacten met de clan rond Vladimir Poetin de politie in eigen land in zijn binnenzak zit. Voor onze rijke medemensen uit Moneyland is het allerbelangrijkste dat hun geld vrijelijk de wereld kan blijven rondreizen, zonder belemmeringen.”
Dat is niet altijd zo geweest?
“Nee. In 1944 tekenden alle geallieerde landen de akkoorden van Bretton Woods in het gelijknamige vakantiedorp in de Amerikaanse staat New Hampshire. In de jaren 1920 en 1930 waren er ook geen grenzen voor geld, met als gevolg: een financiële crisis die eindigde in het nazisme. Ik wil geen doemdenker zijn, maar onze tijd begint sterk te lijken op de jaren 1930. De financiële crisis van 2008 was óók het resultaat van vrij stromend speculatief geld. De gevolgen daarvan zijn nog lang niet verteerd.
“Bretton Woods schetste de economische architectuur die ongecontroleerde geldstromen aan banden legde. Er werden voor alle munten vaste wisselkoersen in verhouding tot de Amerikaanse dollar ingevoerd. Die dollar werd gekoppeld aan een vaste goudwaarde. Bretton Woods betekende de herinvoering van de goudstandaard. De ondertekenaars hoopten dat zo een einde zou komen aan de praktijken van sommige regeringen om handel als oorlogswapen te gebruiken. Ze wilden zo ook verhinderen dat bankiers nog winst maakten op de kap van de democratie. De Grote Depressie na de beurscrash van 1929 had de angst en de armoede gevoed. Dat zorgde voor een vruchtbare bodem voor het fascisme. Bretton Woods kwam er onder impuls van de beroemde Britse econoom John Maynard Keynes. Het ultieme doel was om ervoor te zorgen dat geld minder machtig werd dan regeringen. Het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank werden opgericht en kapitaalverkeer werd strikt gecontroleerd.”
Na Bretton Woods konden geld en goud enkel nog de grenzen overgesmokkeld worden, zoals in de James Bondfilm Goldfinger uit 1964?
“Precies. Vijf jaar eerder kwam de gelijknamige roman van Ian Fleming uit waarop die film gebaseerd is. James Bond gaat erin de strijd aan met de sjoemelende zakenman Auric Goldfinger. Via het chassis van zijn Rolls Royce smokkelt Goldfinger gigantische hoeveelheden goud van Engeland naar Zwitserland en ondermijnt zo het Britse muntsysteem. Vandaag lijkt dat verhaal complete nonsens: waarom goud smokkelen als je je geld met een muisklik van de ene uithoek van de planeet naar de andere kunt verplaatsen?
“In die tijd ging het echt zo. Belastingen waren hoog, mensen stapelden hun auto’s vol zuurverdiende zwarte centen en reden er in het geniep mee naar Zwitserland. Iedereen was toen Auric Goldfinger. (lacht) In Zwitserland was het geld veilig voor de fiscus, alleen gebeurde er niets mee. Het zat er vast achter grenzen. Tot begin jaren 1960 de ‘eurobonds’ ontwikkeld werden door de Schotse journalist-bankier Ian Fraser. Hij gaf geld opnieuw de vrijheid.”
“Ongeveer 5 procent van alle geld zat op dat moment geblokkeerd in Zwitserland. Het positieve was dat je geen belastingen betaalde, het negatieve dat je er niets mee kon aanvangen. Rijke mensen wilden hun geld dolgraag activeren en bankiers in Londen droomden ervan om daar een graantje van mee te pikken. Dus verzonnen Fraser en Spira het principe van de eurobond: een obligatie die wordt uitgegeven in een andere munteenheid dan die van het land van uitgifte. Als Fraser zijn eurobonds in Groot-Brittannië uitgaf, moest hij een belasting van 4 procent betalen. Dus zette hij er als plaats van uitgifte de Nederlandse luchthaven Schiphol op. Als hij de interesten in Engeland liet uitbetalen, moest hij daar weer een andere belasting voor ophoesten, dus zorgde hij ervoor dat interesten uitbetaald werden in Luxemburg. En ook al werden de eurobonds niet in Groot-Brittannië uitgegeven, toch wist hij de Londense beurs ervan te overtuigen ze te aanvaarden.
“De gouverneurs van centrale banken van verschillende Europese landen maakten zich zorgen over de impact van die nieuwe obligaties, maar Fraser praatte ze allemaal onder tafel. Zijn eurobonds waren net magie: verborgen rijkdom die tot voor kort in Zwitserland lag te verkommeren, werd nieuw leven ingeblazen. De baasjes van al dat geld konden nu vellen papier kopen die ze overal mee naartoe konden nemen. Die eurobonds leverden belastingvrije interesten op en werden overal probleemloos ingewisseld. Dankzij Ian Fraser kreeg iedereen met geld toegang tot ‘offshore’. In zijn autobiografie schreef hij: ‘Het geheim van de eurobonds is dat ze totaal anoniem zijn, dat de coupons belastingvrij uitgekeerd worden en dat de ‘rijpe’ obligaties terugbetaald worden zonder vragen te stellen.’ Zo werden de controles op geldverkeer gesloopt en werd voor de inwoners van Moneyland alles mogelijk.”
U vindt de gevolgen van offshore desastreus?
“Offshore is de uitvinding die de wereld gebroken heeft. De schade is verschrikkelijk. Neem een land als Rusland: de 1 procent superrijke Russen bezitten 52 procent van de rijkdom van het hele land. Al hun geld is offshore. Als er morgen een revolutie uitbreekt en Vladimir Poetin aan de kant gezet wordt, verliest de nieuwe regering meteen meer dan de helft van ’s lands rijkdom. Want al dat offshore-geld van de oligarchen zal dan spoorloos verdwenen zijn. Offshore is een immens probleem, omdat geld niet langer meer onderworpen is aan democratisch toezicht.
“In 1999 werd in de Verenigde Staten de voormalige Oekraïense eerste minister Pavlo Lazarenko gearresteerd. Hij stond internationaal geseind voor corruptie. Lazarenko werd in 2004 veroordeeld voor grootschalige diefstal, fraude en witwaspraktijken. Hij kreeg een miljoenenboete én een gevangenisstraf. In 2012 werd hij vrijgelaten, maar zijn fortuin dat geschat wordt op minstens 250 miljoen dollar, konden de Amerikaanse autoriteiten tot hiertoe niet recupereren. Twintig jaar na Lazarenko’s arrestatie, is al dat gestolen geld via belastingparadijzen nog steeds ‘veilig’ en onaantastbaar. Dat zegt iets over de kracht van Moneyland. Zelfs de machtige Verenigde Staten zijn niet in staat om die structuren te kraken.”
Zijn alle rijke mensen per definitie inwoners van Moneyland?
“Dat is toch waar velen naar streven. Alles hangt af van hoe sterk hun ethisch bewustzijn is. Ik twijfel er niet aan dat sommige superrijken wél belastingen betalen en niet geïnteresseerd zijn in een toegangsticket tot Moneyland. Maar het lijkt me niet makkelijk om te weerstaan aan die lok¬roep van totale immuniteit. Een Russische oligarch heeft eigenlijk geen andere keuze dan burger worden van Moneyland. Anders is hij zijn rijkdom snel weer kwijt. Hetzelfde geldt voor een rijke Nigeriaan. Hij moet wel gek zijn om zijn geld in eigen land te laten, want in een mum van tijd wordt het ingepikt door andere gulzigaards.”
U organiseert de ‘Londen Kleptocracy Tours’. Wat moet ik me daarbij voorstellen?
“Samen met mijn kompaan Roman Borisovich leg ik voor de geïnteresseerden bustours in Londen in langs de huizen van Russische oligarchen, prinsen en kroonprinsen uit het Midden-Oosten en Nigeriaanse politici. (lacht) De meeste Moneylanders dromen ervan om een huis te bezitten in West-Londen: Knightsbridge, St. James Wood, St. John’s Wood… Geen enkele doorsneeburger kan zich daar nog een huis permitteren. Je vindt er geen winkels of pubs meer en een sociaal leven is er onbestaande. Het zijn plekken geworden waar geld bewaard wordt, zogenaamde ‘investeringen’. Soms passeert de eigenaar er voor een week; eigenlijk zijn het niet meer dan walgelijk dure hotels. In Brussel zijn er waarschijnlijk ook van die wijken die in handen zijn van Moneylanders en waar de lokale gemeenschappen intussen uitgestorven zijn.
“Ook al die huizen zijn offshore; via officiële weg kom je niet te weten van wie ze zijn. Daar moet je enig opzoekingswerk in offshore-belastingparadijzen zoals Gibraltar, Saint Kitts of Panama voor ondernemen. Iedereen weet dat een deel van het Londense patrimonium in overzeese, niet al te koosjere stinkend rijke handen is. Alleen heeft zo goed als niemand er echt zicht op.”
U bezocht een aantal van die belastingparadijzen.
“Wat je op die plaatsen zeker niet aantreft, is het geld van de Moneylanders. Het passeert er alleen maar. Mijn favoriete belastingparadijs is Nevis, een eiland in de Caribische Zee. De hoofdstad heet Charlestown en het eiland telt 11.000 zielen. In 1983 werd het samen met zustereiland St. Kitts onafhankelijk van Groot-Brittannië. Nevis is prachtig, schattig en klein. Je stapt van de boot rechtstreeks de kantoorgebouwen binnen waar je je schimmige zaakjes kunt regelen. Tot hiertoe bleef Nevis uit de schijnwerpers als offshore-eiland. De bewindslui voelden de druk nog niet om te verbergen dat hun eiland een belastingparadijs is. In Jersey of Noord-Ierland spuit men heel wat mist over ‘vermogensbeheer’, ‘risicokapitaal’ en ‘interessante beleggingen’. In Nevis laten ze voorlopig de bullshit achterwege. Zij produceren niets, maar verkopen enkel absolute geheimhouding en immuniteit. Elke dollar die daar passeert, blijft de waarde houden van een dollar, alleen wordt de herkomst er gewist.”
Hoe kunnen we Moneyland aan banden leggen?
“Dat kan alleen op internationaal vlak. Sommigen klagen steen en been over de EU, maar de Europese instellingen waren wel altijd een belangrijk platform voor grensoverschrijdende resoluties. Al moeten we tezelfdertijd niet overdrijven: ook veel Europese landen hebben de voorbije decennia hun witwasschandalen gekend. Maar de EU onderneemt tenminste nog pogingen om basisregels voor ethisch geldverkeer vast te leggen. Zonder de EU zouden alle Europese landen razendsnel transformeren in regelrechte belastingparadijzen. Ik ben bang dat na de brexit Groot-Brittannië het Nevis van Europa zal worden.”
Oliver Bullough, Moneyland: Why Thieves And Crooks Now Rule The World And How To Take It Back, Profile, 20,99 euro. De Nederlandse vertaling verschijnt eind februari bij uitgeverij Tomas Rap.